Akwarela to technika malarska, której niepowtarzalny urok tkwi w lekkości, świetlistości i delikatnych przejściach kolorystycznych.
Jednym z kluczowych aspektów, który odróżnia ją od innych metod malarskich, jest transparentność farb. To właśnie ona sprawia, że kolory wydają się żywe, warstwy mogą się przenikać, a światło odbite od białej powierzchni papieru dodaje obrazom wyjątkowej głębi.
Transparentność w akwareli oznacza zdolność pigmentu do przepuszczania światła, dzięki czemu barwy mogą subtelnie się nakładać, tworząc harmonijne efekty tonalne. To cecha szczególnie istotna dla artystów, którzy poszukują subtelnych przejść między odcieniami oraz chcą uzyskać efekt lekkości i przestrzenności w swoich pracach.
W artykule przyjrzymy się bliżej, czym dokładnie jest transparentność farb akwarelowych, jakie są różnice między farbami transparentnymi, półtransparentnymi i kryjącymi, a także jak świadomie wykorzystywać tę właściwość w malarstwie.
********
Farby transparentne vs kryjące vs półtransparentne:
Farby akwarelowe można podzielić na trzy główne kategorie pod względem ich transparentności: transparentne, półtransparentne oraz kryjące. Różnice te wynikają z rodzaju pigmentu oraz jego właściwości optycznych, które wpływają na sposób, w jaki światło przenika przez warstwę farby i odbija się od powierzchni papieru. Wybór odpowiedniego rodzaju farby jest kluczowy dla osiągnięcia zamierzonego efektu w obrazie.
Farby transparentne
Farby transparentne mają zdolność do przepuszczania światła, które odbija się od białej powierzchni papieru i przechodzi przez warstwę pigmentu. Dzięki temu kolory wydają się lekkie, świetliste i pełne głębi. To właśnie ta cecha sprawia, że akwarela uchodzi za technikę niezwykle subtelną i eteryczną.
Właściwości farb transparentnych:
Pozwalają na tworzenie efektu świetlistości i delikatnych przejść tonalnych.
Umożliwiają warstwowanie (laserunek), co pozwala na uzyskanie głębi koloru i harmonijnych mieszanych odcieni.
Odpowiednie do subtelnych cieniowań i delikatnych akcentów kolorystycznych.
Świetnie sprawdzają się w technice mokre na mokre, dając efekt płynnego przenikania barw.
Zastosowanie w malarstwie:
Transparentne akwarele są często używane do malowania pejzaży, portretów oraz kompozycji wymagających subtelnych przejść kolorystycznych. Nadają się idealnie do techniki wielowarstwowej, w której kolejne warstwy stopniowo budują głębię obrazu.
Przykłady transparentnych pigmentów:
• Aureolina
• Ultramaryna
• Kobaltowy błękit
• Zieleń ftalowa• Karmazyn alizarynowy
Farby półtransparentne
Półtransparentne farby stanowią kompromis pomiędzy transparentnością a kryciem. Pozwalają na częściowe przenikanie światła, jednak nie są tak świetliste jak farby transparentne. Wciąż można je warstwować, ale przy kilku warstwach mogą zacząć pokrywać poprzednie kolory bardziej niż ich transparentne odpowiedniki.
Właściwości farb półtransparentnych:
Mogą być używane zarówno do laserunku, jak i bardziej kryjących efektów.
Zachowują pewien stopień świetlistości, ale mogą delikatnie przyciemniać obszary pod nimi.
Dobrze nadają się do budowania kontrastów i modelowania kształtów.
Zastosowanie w malarstwie:
Półtransparentne farby są często używane w pejzażach i ilustracjach, gdzie konieczne jest zarówno uzyskanie subtelnych efektów, jak i miejscowego wzmocnienia kolorów. Dobrze sprawdzają się w technikach, które wymagają większej kontroli nad poziomem krycia.
Przykłady półtransparentnych pigmentów:
• Czerwień kadmowa
• Ochra żółta
• Zieleń oliwkowa• Czerń marsowa
Farby kryjące
Farby kryjące zawierają większe cząsteczki pigmentu, które nie przepuszczają światła, lecz odbijają je bezpośrednio od swojej powierzchni. Oznacza to, że nie pozwalają na uzyskanie świetlistych efektów i nie nadają się do warstwowania w taki sposób, jak farby transparentne. W akwareli kryjące pigmenty mogą sprawiać, że kolory stają się cięższe i mniej dynamiczne.
Właściwości farb kryjących:
Całkowicie pokrywają poprzednie warstwy, nie pozwalając na ich przebijanie się.
Nie nadają się do laserunku, ale pozwalają na mocniejsze kontrasty i wyraźne kształty.
Mogą być używane do korekt, np. do zamalowania błędów lub tworzenia mocniejszych detali.
Nadają się do technik mieszanych, np. w połączeniu z gwaszem.
Zastosowanie w malarstwie:
Farby kryjące są używane tam, gdzie artysta chce uzyskać wyraźne, intensywne kolory lub mocne kontrasty. Sprawdzają się w malarstwie figuratywnym, ilustracjach oraz abstrakcjach.
Przykłady kryjących pigmentów:
• Biały tytanowy (chociaż rzadko używany w klasycznej akwareli)
• Czerwień kadmowa głęboka
• Żółcień neapolitańska
• Zieleń chromowa
• Czerń lampowa
W praktyce klasyfikacja ta jest płynna – wiele farb może zachowywać się bardziej kryjąco lub transparentnie zależnie od rozcieńczenia i grubości warstwy. Dla przykładu nawet bardzo kryjący pigment (np. pomarańcz kadmowy) po silnym rozcieńczeniu wodą może stać się zaskakująco przezroczysty, a barwa zwykle transparentna (np. quinacridonowy złoty) nałożona grubiej da efekt bardziej kryjący.
Wybór między farbami transparentnymi, półtransparentnymi i kryjącymi zależy od zamierzonego efektu oraz indywidualnego stylu malarskiego. Transparentne akwarele pozwalają na świetlistość i delikatność, półtransparentne oferują balans między lekkością a kryciem, natomiast farby kryjące umożliwiają mocne kontrasty i intensywne barwy. Świadome korzystanie z tych właściwości pozwala artyście na pełną kontrolę nad obrazem i uzyskanie zamierzonych efektów wizualnych.
********
Chemia i fizyka transparentności farb akwarelowych
Transparentność akwareli wynika w dużej mierze z właściwości pigmentów użytych w farbie. Każdy pigment – czyli barwny proszek stanowiący „serce” farby – ma określony skład chemiczny i strukturę, od których zależy jego zachowanie wobec światła.
Kluczową rolę odgrywa tu współczynnik załamania światła pigmentu (określający, jak silnie pigment „ugina” i rozprasza światło) w porównaniu ze współczynnikiem załamania spoiwa otaczającego cząstki. Im większa różnica tych wartości, tym więcej światła jest rozpraszane i odbijane, a mniej przechodzi na wskroś – farba wydaje się wtedy mniej przezroczysta.
Na przykład pigmenty nieorganiczne, takie jak żółcień kadmowa czy biel tytanowa, mają bardzo wysoki współczynnik załamania, stąd ich znaczna siła krycia (kolory te mocno rozpraszają światło i skutecznie zasłaniają podłoże)
Z kolei pigmenty o składzie organicznym, jak żółcień Hansa czy intensywne ftalocyjaniny (np. ftalocyjanina niebieska/zielona), mają współczynniki załamania bliższe spoiwu – rozpraszają znacznie mniej światła, przez co same z siebie są bardziej transparentne.
Innymi słowy, krycie takich barwników wynika głównie z pochłaniania określonych długości fal (czyli z ich koloru) i ewentualnie z koncentracji pigmentu w warstwie, a nie z „mlecznej” nieprzezroczystości. Przykładowo pigmenty kadmowe (np. czerwienie i żółcienie kadmowe, będące siarczkami/selenianami kadmu) oraz tlenki metali ciężkich (np. tlenek kobaltu w blękicie ceruleum czy tlenki żelaza w ziemi siena i umbry) słyną z mocnego krycia. Natomiast nowoczesne pigmenty syntetyczne organiczne (jak ftalowe błękity i zielenie, barwniki chinakrydonowe PV19 itp.) są zwykle silnie transparentne, a jednocześnie intensywne w kolorze.
W praktyce producenci często wykorzystują te właściwości chemiczne – np. kolory oparte na kadmie czy kobalcie oferują gęsty, kryjący kolor, podczas gdy kolory oparte na pigmentach typu quinacridone czy phthalocyanine zapewniają czyste, przezroczyste warstwy barwne.
1. Właściwości fizyczne pigmentu
a) Wielkość cząstek
• Małe cząstki (w zakresie nanometrów lub mikrometrów) mają większą zdolność do przepuszczania światła, co sprzyja transparentności.
• Duże cząstki silniej rozpraszają i odbijają światło, zwiększając krycie.
• Granulujące pigmenty (np. ultramaryna, niektóre tlenki żelaza) zawierają nieregularne, większe cząstki, które osiadają w fakturze papieru, częściowo zwiększając krycie.
Mniejsze cząstki (nanometryczne i mikrometryczne)
Większość pigmentów transparentnych zawiera bardzo drobne cząstki, które łatwo się rozpraszają i nie blokują światła.
Drobniejsze pigmenty tworzą bardziej jednorodną warstwę, przez którą światło przechodzi, odbija się od papieru i wraca do oka obserwatora. Wodne medium (guma arabska) równomiernie otacza cząstki pigmentu, co ułatwia ich przejrzystość. Typowe transparentne pigmenty o małych cząstkach to ftalocyjanina niebieska (PB15), quinacridone magenta (PR122), aureolina (PY40).
Im mniejsze cząstki pigmentu, tym mniej światła odbijają, co sprawia, że farba wydaje się bardziej przejrzysta.
Transparentne pigmenty często mają większą zdolność do budowania kolorów warstwowo, co pozwala na uzyskanie głębi bez utraty świetlistości.
Większe cząstki pigmentu (mikrometryczne i większe)
Pigmenty kryjące zawierają większe cząstki, które skutecznie rozpraszają i odbijają światło, powodując jego mniejszą przepuszczalność.
Im większe cząstki, tym trudniej światłu przedostać się przez warstwę farby, co zwiększa jej krycie.
Farby kryjące często zawierają pigmenty o wyższej masie cząsteczkowej i nierozpuszczalne cząstki stałe, co utrudnia ich równomierne rozprowadzanie i nadaje im bardziej matowy wygląd.
Przykłady kryjących pigmentów: tlenek żelaza (PR101), tytanowa biel (PW6), ochra (PY43), kadmowe czerwienie i żółcienie (PR108, PY37, PY35).
Duże cząstki pigmentu szybciej osiadają na powierzchni papieru, co może zwiększać efekt tekstury i faktury.
Niektóre pigmenty kryjące wykazują tendencję do granulacji, co wynika właśnie z ich większych cząstek (np. ultramaryna, kobalt, ziemie naturalne).
Półtransparentne pigmenty
Niektóre pigmenty mają właściwości zarówno kryjące, jak i transparentne, zależnie od ich wielkości i koncentracji w mieszance.
Przykłady: karmazyn alizarynowy (PR83), kobaltowy turkus (PB36), niektóre odmiany ochry.
Pigmenty te mogą być transparentne w cienkiej warstwie i bardziej kryjące w grubszej aplikacji.
Pigmenty granulujące
Niektóre pigmenty (szczególnie mineralne) składają się z cząstek o większej średnicy, które mają tendencję do osiadania w strukturze papieru.
Efekt ten może być wykorzystywany do uzyskania tekstury i głębi, co jest charakterystyczne dla pigmentów takich jak ultramaryna (PB29), kobalt (PB28), hematyt (PR102), zieleń chromowa (PG17).
Im większe cząstki, tym bardziej zauważalna granulacja i tym większa tendencja do krycia.
b) Struktura powierzchni cząstek
Gładkie, sferyczne cząstki lepiej przepuszczają światło, co zwiększa transparentność.
Chropowate, nieregularne cząstki bardziej rozpraszają światło, co prowadzi do większego krycia.
c) Współczynnik załamania światła
Jeśli współczynnik załamania światła pigmentu jest zbliżony do współczynnika wody i gumy arabskiej, światło łatwo przez niego przechodzi → pigment jest transparentny.
Jeśli różnica współczynników jest duża, światło jest silnie odbijane i rozpraszane → pigment staje się kryjący.Przykład: Biel tytanowa (PW6) ma bardzo wysoki współczynnik załamania (~2,7), co sprawia, że jest wyjątkowo kryjąca.
2. Właściwości chemiczne pigmentu
a) Struktura krystaliczna
• Niektóre pigmenty mają strukturę krystaliczną, która odbija i rozprasza światło, zwiększając krycie (np. kadmy, tlenki metali).
• Inne pigmenty mają strukturę cząsteczkową, która absorbuje światło, ale nie odbija go w takim stopniu, co czyni je bardziej transparentnymi (np. ftalocyjaniny, quinacridone).
b) Skład chemiczny pigmentu
• Pigmenty organiczne (np. ftalocyjaniny, quinacridone) mają mniejsze cząstki, są bardziej transparentne i często dobrze się rozpuszczają w medium.
• Pigmenty nieorganiczne (np. tlenki żelaza, biel tytanowa, kadm) są bardziej kryjące ze względu na większą masę cząsteczkową i strukturę krystaliczną.
c) Absorpcja światła
• Pigmenty mogą być transparentne, jeśli absorbują część widma światła, ale nie blokują go całkowicie.• Kryjące pigmenty pochłaniają i odbijają światło w dużym stopniu, co ogranicza przechodzenie promieni świetlnych.
3. Struktura warstwy farby i sposób aplikacji
a) Koncentracja pigmentu w medium
• Niska koncentracja pigmentu → farba jest bardziej transparentna, ponieważ cząstki są rozproszone i światło ma więcej miejsca na przejście.
• Wysoka koncentracja pigmentu → farba staje się bardziej kryjąca, bo więcej cząstek blokuje światło.
b) Grubość warstwy farby
• Cienka warstwa farby = większa transparentność.
• Grubsza warstwa = zwiększone krycie, ponieważ więcej cząstek pigmentu nachodzi na siebie, blokując światło.
c) Rodzaj papieru
• Gładki papier (hot press) sprawia, że pigmenty transparentne lepiej się rozkładają, zachowując świetlistość.
• Papier szorstki (cold press, rough) może powodować osiadanie pigmentów w zagłębieniach, co zwiększa krycie, szczególnie w przypadku granulujących farb.
Dzięki tym właściwościom artyści mogą świadomie dobierać farby do swoich technik, uzyskując transparentne efekty świetlne lub pełne, intensywne kolory. 🎨
Zatem czy farba o drobnych cząstkach może być kryjąca?
Tak, farba o drobnych cząstkach może być kryjąca, ale zależy to od kilku czynników:
Współczynnik załamania światła pigmentu
• Nawet jeśli pigment ma drobne cząstki, może być kryjący, jeśli jego współczynnik załamania światła znacznie różni się od współczynnika załamania światła wody i spoiwa (gumy arabskiej).
• Jeśli światło nie przechodzi przez cząstki, lecz jest silnie odbijane lub pochłaniane, pigment stanie się bardziej kryjący.
• Przykład: biel tytanowa (PW6) ma drobne cząstki, ale jest jedną z najbardziej kryjących farb, ponieważ silnie odbija światło.
Właściwości chemiczne pigmentu
• Niektóre pigmenty, nawet o drobnych cząstkach, mają wysoki współczynnik odbicia światła lub silne właściwości pochłaniania.
• Pigmenty zawierające metale (np. tlenki żelaza) są często kryjące, ponieważ absorbują światło i mają wysoką gęstość optyczną.
Gęstość pigmentu w warstwie farby
• Nawet drobne cząstki, jeśli są mocno skoncentrowane w farbie, mogą skutecznie blokować światło, tworząc bardziej kryjącą warstwę.
• Krycie zwiększa się wraz z ilością pigmentu na jednostkę powierzchni – cienka warstwa może być transparentna, ale grubsza stanie się kryjąca.
Struktura powierzchni i sposób aplikacji
• Pigmenty o drobnych cząstkach mogą tworzyć bardzo jednorodne warstwy, co może zwiększyć ich krycie, jeśli są nałożone w większym stężeniu.
• Gładkie, jednorodne warstwy mogą odbijać światło w sposób, który zwiększa nieprzezroczystość.
Przykłady pigmentów o drobnych cząstkach, które mogą być kryjące
• Biel tytanowa (PW6) – bardzo drobne cząstki, ale ekstremalnie kryjąca z powodu silnego odbicia światła.
• Czerwienie i żółcienie kadmowe (PR108, PY37, PY35) – mimo że pigmenty są drobne, ich struktura chemiczna i współczynnik odbicia sprawiają, że są kryjące.
• Niektóre tlenki żelaza (np. czerwony PR101) – mimo drobnych cząstek, pigmenty są gęste optycznie i absorbują światło, co zwiększa krycie.
Tak, farba o drobnych cząstkach może być kryjąca, jeśli:
- Jej pigment silnie odbija lub pochłania światło.
- Ma wysoką koncentrację w warstwie farby.
- Tworzy gładką i jednorodną powłokę na papierze.
- Jej współczynnik załamania światła znacząco różni się od otaczającego medium.
To oznacza, że transparentność lub krycie nie zależą wyłącznie od wielkości cząstek, ale także od ich optycznych i chemicznych właściwości.
********
Rola spoiwa i dodatków w transparentności
W farbach akwarelowych pigment to nie wszystko – otacza go spoiwo (najczęściej guma arabska rozpuszczona w wodzie) oraz ewentualne dodatki (np. miód, gliceryna, środki konserwujące, wypełniacze).
Idealnie spoiwo powinno być jak najbardziej przezroczyste po wyschnięciu – i guma arabska spełnia ten warunek, tworząc bezbarwną, błyszczącą błonkę wiążącą pigment z papierem. Sama guma zwiększa przejrzystość i „połysk” warstwy akwareli – to dzięki niej kolory mogą zyskać pewien „blask” i głębię.
W praktyce im wyższa proporcja czystego spoiwa do pigmentu, tym farba staje się bardziej transparentna (choć jednocześnie bledsza i mniej kryjąca). Na przykład dodatek gumy arabskiej do farby gwaszowej (gwasz to zasadniczo kryjąca akwarela z domieszką bieli) powoduje, że zaczyna ona zachowywać się bardziej jak transparentna akwarela – zwiększa się przezroczystość i zanika matowe wykończenie.
Podobnie miód i gliceryna pełnią rolę plastyfikatorów i humektantów – utrzymują farbę wilgotną i elastyczną, ułatwiają rozpuszczanie i równomierne rozprowadzanie pigmentu. Są to substancje klarowne, które nie zaburzają transparentności; ich obecność może wręcz pogłębiać intensywność koloru, bo farba wysycha wolniej i tworzy gładszą warstwę. Przykładowo marka Sennelier tradycyjnie dodaje dużo miodu do swych akwareli, aby zwiększyć „świetlistość, gładkość i blask” farb oraz zapobiec ich zasychaniu na kamień.
Zupełnie odmiennie działają dodatki kryjące i wypełniacze. Tańsze farby studenckie i szkolne często zawierają sporo wypełniaczy (np. kredy, talku) oraz słabiej zmielone pigmenty, co czyni je bardziej mlecznymi i mniej transparentnymi.
Większa ilość składników „balastowych” sprawia, że warstwa farby staje się nieklarowna – kolory mogą po wyschnięciu dawać efekt kredowego nalotu, zamiast czystego prześwitu do papieru. Wysokiej jakości akwarele profesjonalne są zazwyczaj prostsze składem: zawierają niemal wyłącznie pigment oraz niezbędne spoiwo (ew. niewielkie dodatki poprawiające właściwości użytkowe), co skutkuje lepszą transparentnością koloru.
Warto też wspomnieć, że każdy pigment ma swoją własną naturalną transparentność, dlatego producenci czasem dodają do danej farby odrobinę bieli lub innego składnika, by zmodyfikować jej krycie.
Przykładem może być kolor akwarelowy opisany jako „nie kryjący” (transparentny) w wersji artystycznej, podczas gdy jego odpowiednik studencki może zawierać dodatek bieli cynkowej dla uzyskania bardziej jednolitej aplikacji – kosztem utraty części przejrzystości.
Ogólnie jednak rola spoiwa polega na utrwaleniu pigmentu na podłożu bez zakłócania efektów optycznych, a zadaniem artysty jest wybór farb o składzie odpowiadającym zamierzonym efektom (czyste, transparentne barwy do laserunków vs. farby z dodatkami kryjącymi do akcentów kryjących).
********
Oznaczenia poziomów transparentności przez producentów
Producenci farb akwarelowych zdają sobie sprawę z istoty transparentności, dlatego na opakowaniach farb lub w próbnikiem kolorów niemal zawsze podają informację o stopniu krycia danego koloru.
Stosowane są przy tym różne symbole i skróty.
Wielu producentów korzysta z prostego systemu ikonicznego – na tubce lub półkostce znajdziemy mały znak w formie kwadratu:
- pusty oznacza farbę transparentną,
- kwadrat z przekątną linią – półtransparentną,
- w połowie wypełniony (po przekątnej) – półkryjącą,
- w pełni wypełniony (czarny) – kryjącą
Taki standard używa m.in. Winsor & Newton, Schmincke i inne renomowane marki.
Alternatywnie, niektórzy producenci posługują się skrótami literowymi. Przykładowo w akwarelach marki QoR (Golden) przy nazwie koloru znajdują się oznaczenia: T – transparentny, ST – półtransparentny, SO – półkryjący i O – kryjący
Informacje te są także dostępne w katalogach i na stronach internetowych producentów, co ułatwia artystom świadomy dobór palety
Warto podkreślić, że stopień krycia nie świadczy o jakości farby, lecz o jej właściwościach malarskich – zarówno kolory transparentne, jak i kryjące mogą być najwyższej jakości, służą po prostu innym celom artystycznym.
Producenci oznaczając transparentność pomagają malarzom zaplanować, które farby lepiej sprawdzą się w laserunkach i mieszaniu warstwowym, a które w pokryciu detali lub uzyskaniu kontrastowych akcentów.
********
Część 2: Transparentność w praktyce artystycznej
Testowanie transparentności farb akwarelowych
Aby świadomie korzystać z właściwości swoich akwareli, artysta powinien znać stopień transparentności poszczególnych kolorów.
Najprostszą metodą jest tzw. test kreski.
Polega on na namalowaniu na białym papierze wyraźnej czarnej linii (np. wodoodpornym tuszem lub markerem), a następnie pokryciu jej po wyschnięciu plamą testowanej akwareli.
Farba transparentna pozostawi linię wyraźnie widoczną spod warstwy koloru, farba kryjąca niemal całkowicie ją zasłoni, zaś półtransparentna osłabi kontrast linii tylko częściowo.
Taki test świetnie obrazuje praktyczną przejrzystość farby przy danym stężeniu. Można go rozszerzyć, nakładając obok siebie gradację plamy – od pełnej intensywności (grubsza warstwa/mniej wody) do mocno rozmytej (cienka warstwa/dużo wody). Obserwujemy wtedy, przy jakim rozcieńczeniu farba zaczyna przepuszczać tło. Jak wspomniano wcześniej, nawet farby oficjalnie kryjące mogą w bardzo rozmytej akwareli zachować się zaskakująco transparentnie – np. intensywny Pomarańcz Kadmowy rozcieńczony do jasnej warstwy ujawnia pod spodem czarną kreskę, choć w masie kryje ją całkowicie.
Z kolei farby transparentne w nadmiarze mogą stworzyć efekt zasłaniający – np. ciemna kropla koloru quinakrydonowego nałożona w wielu warstwach jedna na drugiej w końcu ukryje białe podłoże
Innym testem praktycznym jest warstwowanie: nakładamy jedną warstwę akwareli, pozostawiamy do wyschnięcia, a następnie kładziemy drugą warstwę tego samego koloru (lub innego) na połowie obszaru.
Farba naprawdę transparentna spowoduje, że druga warstwa wyraźnie wzmocni nasycenie koloru, ale nadal będzie widać prześwit i ewentualne krawędzie pierwszej plamy pod spodem.
Farba bardziej kryjąca natomiast częściowo zakryje pierwszą warstwę – obszar podwójnie malowany nie będzie się istotnie różnił od jednokrotnego pokrycia farbą kryjącą, ponieważ już pierwsza warstwa blokuje światło.
Dzięki warstwowemu testowi można ocenić, czy dana akwarela nadaje się do techniki laserunku (wymaga zachowania przejrzystości przy nakładaniu kilku warstw).
Dodatkowo warto obserwować zachowanie farby w rozmyciach (washach): w jednolitym rozmyciu koloru transparentnego najjaśniejsze, rozmyte partie będą niemal bezbarwne (papier mocno prześwituje), podczas gdy farba silnie kryjąca nawet przy rozmyciu da mleczny, pastelowy odcień. Te proste testy pozwalają stworzyć własną mapę transparentności palety – np. zaznaczyć kolory, które dają świetliste, czyste warstwy oraz te, które nakładają się bardziej kryjąco.
Mieszanie transparentnych i kryjących farb
Interesującym zagadnieniem jest, jak mieszanie różnych typów farb wpływa na efekt końcowy. Gdy łączymy ze sobą dwie farby transparentne – czy to na palecie, czy warstwowo na papierze – zazwyczaj uzyskujemy czystą mieszankę, w której światło wciąż może swobodnie przenikać przez obie warstwy. Transparentne pigmenty dobrze się ze sobą mieszają i rzadko dają brudny kolor.
Inaczej jest, gdy do mieszanki trafia farba o dużej kryjącości. Domieszka farby kryjącej zwiększa ogólne krycie mieszanki oraz obniża jej intensywność (nasycenie).
Dzieje się tak, ponieważ kryjący pigment (często o nieco bardziej „ziemistym” charakterze) dominuje w odbiciu światła – mieszany kolor staje się mniej przejrzysty, a jego barwa może poszarzeć lub stać się mętniejsza. Malarze określają to często jako gaszenie koloru lub efekt „błota” w akwareli.
.Na przykład czysty, transparentny żółty zmieszany z odrobiną kryjącej umbry stanie się oliwkowo-brunatny i straci świetlistość pierwotnej żółci. Oczywiście, efekt ten bywa pożądany – gdy chcemy stonować zbyt jaskrawy odcień, domieszka farby półkryjącej pomoże nam uzyskać naturalny, zgaszony kolor. Należy jednak uważać, by nieprzemyślanie nie zmieszać wielu farb kryjących, bo wtedy łatwo o nieestetyczny, matowy rezultat.
Zasada praktyczna brzmi: dla zachowania transparencji mieszaj głównie farby transparentne, a jeśli dodajesz farbę kryjącą, miej świadomość, że wprowadzasz do mikstury pewną dozę nieprzejrzystości i uśrednienia barwy.
Przy warstwowaniu (laserunkach) mieszanie następuje optycznie na papierze. Położenie warstwy transparentnej na innej transparentnej pozwala kolorom przeniknąć się – ludzkie oko widzi kombinację barw wynikającą z sumowania ich oddziaływania (np. żółty laserunek na błękicie daje wrażenie zieleni). Jeśli jednak położymy laserunek farby półkryjącej na warstwę spodnią, efekt będzie bardziej przykrywający – górna warstwa zdominuje mieszankę, a tylko część światła odbitego od dolnej się przedostanie.
Dlatego planując kolejne warstwy akwareli, dobrze jest rozpoczynać od kolorów mniej kryjących, a bardziej kryjące ewentualnie dodawać na końcu, tam gdzie potrzebne. Można też celowo mieszać techniki: np. tło malować transparentnie, a pierwszoplanowe obiekty w półkryjących odcieniach, co zepchnie tło optycznie w dal. Wielu producentów zaznacza w kartach kolorów uwagi co do mieszalności – np. że zbyt duży udział barw kryjących w mieszance może skutkować „muddy effect” (zamuleniem koloru).
Świadomy akwarelista testuje nie tylko pojedyncze kolory, ale i ich kombinacje: jak zachowa się mój fiolet, jeśli zmieszam transparentny róż z kryjącą zielenią oliwkową? Czy uzyskana szarość będzie piękna, czy matowa? Odpowiedzi najlepiej szukać na osobnej kartce próbnej przed położeniem koloru na finalny obraz.
Techniki malarskie wykorzystujące transparentność farb
Transparentność akwareli jest świadomie wykorzystywana w wielu klasycznych technikach malarskich.
Jedną z fundamentalnych jest laserunek – czyli malowanie cienkimi, przezroczystymi warstwami nakładanymi kolejno na siebie po wyschnięciu poprzednich. W laserunku akwarelowym pierwsza warstwa delikatnie zabarwia papier, ale pozostaje częściowo przejrzysta; kolejne nałożone na nią warstwy dodają głębi koloru, nie zakrywając całkowicie poprzednich, lecz łącząc się optycznie. Taki sposób pracy pozwala uzyskać wrażenie przenikania się barw i świetlistości – kolory mieszają się w oku odbiorcy, tworząc bogatsze odcienie i poczucie, że światło przenika przez wszystkie warstwy aż do bieli podłoża.
Laserunek jest niezastąpiony przy malowaniu np. cieni na jasnych obiektach (gdzie jedna transparentna szarość jest za słaba – więc kładziemy kilka warstw, osiągając odpowiednią głębię tonu), przy budowaniu ciemnych, nasyconych kolorów bez utraty ich żywości (zamiast jednej grubej warstwy farby, która mogłaby być kredowa, nakładamy kilka transparentnych – kolor staje się ciemny, ale wciąż błyszczący od środka).
Wreszcie laserunek umożliwia korekcję odcienia: możemy położyć transparentny filtr kolorystyczny na wyschniętą już partę – np. zbyt chłodne niebo ocieplić delikatnym złotawym laserunkiem. Te efekty są możliwe tylko dzięki odpowiednio transparentnym farbom; przy farbie kryjącej warstwa wierzchnia po prostu przysłoni zmianę barwy pod spodem.
Inną techniką, w której transparentność odgrywa ważną rolę, jest mokre na mokrym (wet-on-wet). Polega ona na nakładaniu koloru na uprzednio zmoczony wodą papier lub wprowadzaniu mokrej farby w jeszcze niewyschniętą plamę innego koloru. W takiej sytuacji pigmenty spontanicznie się mieszają i rozpływają, tworząc miękkie gradacje i rozmyte przejścia.
Transparentne farby świetnie nadają się do tej techniki, bo ich rozcieńczone pigmenty swobodnie się przenikają, zachowując przy tym czystość koloru. Dzięki temu na papierze tworzą się malarskie efekty, takie jak światło mgły, rozproszone chmury, refleksy na wodzie – wszystko to osiągane dzięki temu, że warstwa akwareli jest cienka i przepuszcza część światła. Gdy dwa transparentne kolory rozpływają się mokre w mokrym, powstaje trzeci, pośredni kolor o delikatnych, płynnych krawędziach – np. żółć i błękit rozpłynięte razem dadzą pośrodku miękką zieleń. Gdyby kolory te były mocno kryjące, mogłyby zamiast tego stworzyć brunatną plamę, bo ich pigmenty po zmieszaniu osadziłyby się bardziej chaotycznie.
Dlatego do malowania techniką mokrą najczęściej wybiera się barwy transparentne lub półtransparentne – gwarantuje to czyste akwarelowe „rozmycia”.
Transparentność akwareli jest również niezastąpiona przy tworzeniu efektów świetlistości. W akwareli tradycyjnie nie używa się białej farby do uzyskania bieli – pozostawia się niepomalowany papier, którego widoczność zależy właśnie od transparentności otaczających go kolorów. Jeśli malujemy np. blask słońca prześwitującego przez liście, to wokół białej plamy (słońca) kładziemy laserunkowe, rozmyte warstwy żółci, pomarańczu – światło papieru przenika przez nie, dając iluzję jaskrawego świecenia.
Gdybyśmy zamiast tego próbowali namalować słońce białą farbą kryjącą na tle nieba, efekt byłby znacznie mniej przekonujący – biała farba nie ma tej intensywności, co czysty papier przebijający przez transparentną żółć.
Podobnie świetliste cienie w śniegu uzyskamy poprzez położenie transparentnej ultramaryny na białym papierze – cienka niebieska warstwa sprawi wrażenie zimnego cienia, ale wciąż „pali się” w niej światło odbite od śniegu.
Transparentność umożliwia także malowanie efektów takich jak refleksy w wodzie, szkło, dym, chmury – we wszystkich tych przypadkach kluczowe jest częściowe ukazanie tego, co znajduje się głębiej lub z tyłu. Np. malując szkło, stosujemy bardzo rozcieńczone błękity czy szarości, by tylko zaznaczyć jego obecność, zostawiając większość światła papieru – szkło wygląda wtedy wiarygodnie przezroczyste.
W praktyce akwarelowej wykorzystuje się również kontrast transparentności jako środek wyrazu. Świadome zestawienie obszarów laserunkowo transparentnych z partiami pomalowanymi grubo i kryjąco potrafi wzbogacić kompozycję. Jak zauważył akwarelista John Lovett, „obszar przezroczystego koloru wydaje się niesamowicie świetlisty, gdy otoczony jest polem farby kryjącej, a aksamitna płaskość kryjącej plamy odcina się od masy transparentnych tonów”.
Oznacza to, że artysta może zaplanować obraz tak, by wykorzystać oba rodzaje farb dla uzyskania pożądanego efektu – np. tło zbudować lekkimi, przejrzystymi warstwami (dającymi bogactwo subtelnych odcieni), a pierwszy plan zaakcentować mocniej kryjącymi cieniami i światłami, przez co „wyskoczy” on do przodu.
Wielu wybitnych akwarelistów (np. William Turner, John Singer Sargent) słynęło z umiejętnego łączenia laserunkowej eteryczności z okazjonalnym użyciem gęstej farby dla podkreślenia form – choć ich prace odbierane są jako świetliste akwarele, kryjące akcenty odegrały tam ważną, choć dyskretną rolę.
********
Podsumowanie
Transparentność farb akwarelowych to cecha nadająca akwareli jej unikatowy urok – pozwala malować światłem i warstwą koloru jednocześnie.
Świadome korzystanie z transparentności polega na zrozumieniu zarówno technicznych uwarunkowań (chemia pigmentu, fizyka światła w warstwie farby), jak i praktycznych zastosowań (dobór techniki i kolejności nakładania kolorów).
Artysta powinien znać transparentność swoich farb – wykonać próbniki, testy kreski, ocenić ich zachowanie w mieszankach – aby móc przewidywać efekty. Mając tę wiedzę, można planować obraz: gdzie zastosować delikatne laserunki, a gdzie mocniejszy akcent kryjący. Pamiętajmy, że transparentność to nie zawsze zaleta absolutna – czasem celowo ograniczamy ją, sięgając po farby półkryjące dla stonowania koloru czy używając bieli, by wydobyć kontrast. Kluczowe jest jednak, by robić to świadomie.
W pracy z akwarelą warto kierować się kilkoma zasadami:
Zachowuj światło – najczystsza biel to biały papier, więc planuj z góry, gdzie pozostawić niezamalowane miejsca lub bardzo transparentne warstwy, aby obraz emanował światłem.
Buduj ciemne tony stopniowo – zamiast nakładać grubo kryjącą ciemną farbę, spróbuj osiągnąć głębię poprzez nałożenie kilku transparentnych laserunków; kolor będzie ciemny, ale bogaty i nie „zabity”.
Unikaj błota w mieszaniu – mieszaj transparentne kolory, jeśli chcesz żywe odcienie, a farby kryjące dodawaj z rozwagą, wiedząc że zgaszą nieco jasność mieszanki
Wymiana wody i czyszczenie pędzli między kolorami też zapobiegnie przypadkowemu zmętnieniu barw.
Stosuj kontrasty – korzystaj z kontrastu między partiami transparentnymi a kryjącymi, by podkreślić głębię i kształty. Transparentne tło z akcentem kryjącym na pierwszym planie da efekt trójwymiarowości i skupienia uwagi widza.
Dobieraj jakość farb do potrzeb – do laserunków i efektów świetlistych lepsze będą farby profesjonalne o minimalnej ilości wypełniaczy (zapewnią czystość koloru), natomiast w szkicach czy ćwiczeniach można użyć tańszych akwareli, pamiętając że mogą one wyjść bardziej matowe.
Podsumowując, transparentność akwareli jest narzędziem w rękach artysty – zrozumienie jej technicznego tła (pigment, spoiwo, światło) pozwala lepiej panować nad rezultatem, a świadome wykorzystanie w praktyce (laserunki, mokre w mokrym, kontrasty) umożliwia tworzenie akwarel pełnych światła, głębi i życia.
Korzystajmy z przezroczystości farb akwarelowych świadomie, traktując ją jak kolejny kolor na palecie – czasem dominujący, a kiedy indziej ustępujący miejsca kryjącym akcentom – by nasze obrazy przemawiały bogactwem zarówno świetlistych, jak i solidnych tonów.
********
JEŚLI PODOBAŁ CI SIĘ TEN TEKST I UDAŁO CI SIĘ WYNIEŚĆ Z NIEGO NAUKĘ = MOŻESZ POLAĆ AUTOROWI "KAWY".
WYSTARCZY, ŻE KLIKNIESZ W BANER.
