W części 1 mogliście zapoznać się prekursorami malarstwa akwarelowego w czasach starożytnych.
W dzisiejszym odcinku zajmiemy się historią malarstwa akwarelowego począwszy od średniowiecza aż po okres przełomu XIX i XX wieku.
Podpisy do obrazów można odczytać najeżdżając na poszczególne grafiki 🙂 Wszystkie zdjęcia pochodzą z wolnego dostępu na Wikipedii.
*******
Malarstwo akwarelowe w wiekach średnich i epoce Renesansu
W epoce średniowiecza akwarela, choć jeszcze nieformalnie rozpoznana jako odrębna technika malarska, odgrywała znaczącą rolę w artystycznym życiu klasztornym i religijnym.
Główne ośrodki twórczości znajdowały się w skryptoriach, czyli zakonnych pracowniach kopiarskich, gdzie mnisi pracowali nad tworzeniem iluminowanych manuskryptów. Były to ręcznie przepisywane księgi – przede wszystkim teksty religijne, takie jak Ewangelie, psalmy, mszały czy brewiarze – ozdabiane miniaturami, inicjałami oraz bogatą ornamentyką. W procesie iluminacji wykorzystywano naturalne pigmenty rozpuszczone w wodzie i łączone ze spoiwami, najczęściej gumą arabską, co pozwalało uzyskać efekt półprzezroczystych warstw barw, przypominających późniejsze techniki akwarelowe.
Złocenia i srebrzenia, często nakładane na kolorowe tła, potęgowały wrażenie świetlistości i duchowej głębi. Technika ta była szczególnie popularna wśród celtyckich mnichów w Irlandii, gdzie powstały takie arcydzieła jak „Księga z Kells” (ok. 800 r.), pełna niezwykle złożonych motywów roślinnych, zoomorficznych i geometrycznych. Iluminacje często przedstawiały sceny biblijne, a także abstrakcyjne wzory symbolizujące boski porządek i mistykę wiary. Kolory, choć intensywne, miały miękkość i subtelność, którą uzyskiwano poprzez rozcieńczanie pigmentów wodą. Dzieła te nie tylko pełniły funkcje liturgiczne, ale były także wyrazem kontemplacji i estetycznej doskonałości, w której każdy szczegół miał znaczenie duchowe.
W późnym średniowieczu, wraz z rozwojem miejskich ośrodków kultury, sztuka iluminatorska zaczęła wychodzić poza klasztory.
Powstawały świeckie warsztaty miniatorskie, zwłaszcza we Francji, Włoszech i Niderlandach. Artyści tacy jak bracia Limburg, twórcy słynnej „Très Riches Heures du Duc de Berry”, wznieśli miniaturę na poziom sztuki najwyższej próby. Ich dzieła ukazywały zarówno sceny religijne, jak i świeckie – życie dworskie, prace rolnicze czy kalendarze księżycowe – z ogromną dbałością o detal, światło i kolor.
Epoka renesansu przyniosła przełom w postrzeganiu sztuki – od symbolicznej i duchowej ku realistycznej i naukowej. Zmieniła się również rola i status artysty, który z anonimowego rzemieślnika przeistaczał się w indywidualnego twórcę, często obdarzonego społecznym prestiżem. W tym kontekście techniki wodne, w tym akwarela, zaczęły być stosowane nie tylko jako narzędzie iluminacji, ale także jako samodzielna metoda artystyczna. Transparentność farb wodnych okazała się idealnym medium do studiów przyrodniczych, botanicznych i anatomicznych, odpowiadających nowemu zainteresowaniu światem materialnym i jego strukturą.
Leonardo da Vinci w swoich rysunkach roślin i struktur anatomicznych posługiwał się wodnymi farbami i atramentami, które pozwalały mu wydobywać delikatność konturów i miękkie przejścia światłocieniowe. Przykładem jego precyzyjnych prac są m.in. studia botaniczne znajdujące się w „Kodeksie Windsor”, które ukazują nie tylko naukowe podejście Leonarda, ale także jego niezwykłą wrażliwość artystyczną i techniczną biegłość.
Równolegle w Niemczech rozwijała się twórczość Albrechta Dürera, który jako pierwszy uznał akwarelę za medium zdolne do samodzielnego wyrażania artystycznego. Jego akwarele, jak „Zając” (1502) czy „Wielki kawałek trawy” (Das große Rasenstück -1503), uchodzą za arcydzieła nie tylko pod względem technicznym, ale i ideowym – ukazują bowiem renesansową fascynację naturą, precyzją obserwacji i dążeniem do harmonii formy. Dürer wykorzystywał tę technikę do wiernego odwzorowywania przyrody, osiągając niezwykłą precyzję oraz subtelność barw. Artysta nie tylko opanował technikę wodnych pigmentów do perfekcji, ale również pokazał, że akwarela może być używana nie tylko w szkicach czy jako technika pomocnicza, ale jako pełnoprawne narzędzie do tworzenia dzieł sztuki o trwałej wartości.
W okresie renesansu akwarela zaczęła być stosowana również w architekturze i kartografii. Artyści i inżynierowie tworzyli kolorowe plany budowli, mapy oraz widoki miast, korzystając z techniki, która pozwalała na szybkie i efektowne zaznaczenie przestrzeni, światła i głębi. Równocześnie pojawiały się także prace ilustracyjne – przedstawienia roślin, owadów, minerałów – które były częścią naukowych atlasów i zielników, łączących precyzję z estetyką.
Tak więc zarówno średniowiecze, jak i renesans były kluczowymi okresami w historii rozwoju akwareli. Choć początkowo służyła ona głównie celom religijnym i dekoracyjnym, z czasem stała się wszechstronnym narzędziem artysty, naukowca i humanisty, odzwierciedlając zmieniające się wartości i aspiracje kolejnych epok.
W Polsce technika akwarelowa również znalazła swoje miejsce, szczególnie w sztuce rękopiśmienniczej. Przykładem jest „Pontyfikał Erazma Ciołka” z XVI wieku, w którym delikatne kolory podkreślają wyrafinowane iluminacje i świadczą o wysokim poziomie artystycznym warsztatu skryptoriów. W kolejnych wiekach akwarela była chętnie stosowana w ilustracjach krajobrazowych oraz scenach historycznych, zwłaszcza w XIX wieku, kiedy rozwijała się w kontekście budowania tożsamości narodowej. Polscy artyści sięgali po akwarelę, by uchwycić piękno rodzimego pejzażu, dokumentować zabytki oraz przedstawiać wydarzenia historyczne z perspektywy indywidualnej i emocjonalnej, co sprawiało, że technika ta stała się ważnym narzędziem artystycznym i kulturowym.
Dzięki swojej subtelności, lekkości i możliwości oddawania nastrojów, akwarela na przestrzeni wieków zdobywała coraz większe uznanie, od roli pomocniczej w średniowiecznych manuskryptach po samodzielne medium wyrazu artystycznego w czasach nowożytnych.
XVII i XVIII wiek
W XVII i XVIII wieku akwarela przeszła istotną transformację – od techniki pomocniczej i ilustracyjnej do samodzielnego, uznanego medium malarskiego, które szczególnie mocno rozwinęło się w dziedzinie malarstwa pejzażowego i dokumentacyjnego. Ten czas to również moment, w którym akwarela zaczęła być postrzegana jako narzędzie nie tylko do tworzenia obrazów, ale także do przekazywania nastroju, światła i atmosfery.
XVII wiek – początki malarstwa pejzażowego z użyciem akwareli
W Holandii, gdzie rozwijał się tzw. Złoty Wiek malarstwa, akwarela znalazła swoje miejsce jako środek do ukazywania codziennego życia i przyrody. Hendrick Avercamp (1585–1634), znany przede wszystkim z przedstawień zimowych krajobrazów, wykorzystywał akwarelę do oddania uroku scen rodzajowych – zamarznięte kanały, tłumy ludzi na łyżwach, kramy i zwierzęta tworzyły barwne i dynamiczne kompozycje. Charakterystyczna dla jego prac była subtelna gra światła i cienia oraz użycie chłodnych, delikatnie przezroczystych barw, które wzmacniały wrażenie zimowej atmosfery.
Oprócz Avercampa, również inni artyści tego okresu korzystali z akwareli w szkicach podróżnych czy przygotowaniach do większych kompozycji olejnych. Choć jeszcze rzadko uznawana za medium ostateczne, akwarela zyskiwała na znaczeniu dzięki swojej mobilności i możliwości szybkiego uchwycenia ulotnych efektów świetlnych.
XVIII wiek – narodziny angielskiej szkoły akwareli
W XVIII wieku Anglia stała się centrum rozwoju akwareli jako pełnoprawnego środka wyrazu artystycznego. Kluczową postacią tego okresu był Paul Sandby, który nie tylko sam tworzył wybitne pejzaże akwarelowe, ale również uczył i promował tę technikę. Jego prace łączyły dokumentacyjną dokładność z nastrojowością – ukazywały zamki, miasteczka i przyrodę Anglii w sposób, który odpowiadał romantycznym nastrojom epoki. Sandby, współpracując z Kartograficzną Agencją Wojskową, opracował także wiele widoków topograficznych, co przyczyniło się do popularyzacji akwareli wśród arystokracji i podróżników.
W tym czasie Thomas Girtin (1775–1802) wniósł nową jakość do malarstwa akwarelowego – stosował większe formaty papieru, bogatszą paletę kolorystyczną oraz efekty światłocieniowe, co pozwoliło mu uzyskiwać dramatyczne przedstawienia przyrody. W jego pracach – takich jak „Biała skała w Dover” – widoczny jest wpływ romantyzmu i rosnącego zainteresowania subiektywnym odczuwaniem natury.
Polska scena akwarelowa XVIII wieku
W Polsce akwarela zaczęła rozwijać się na gruncie sztuki dworskiej, a także dokumentacji krajobrazów i zabytków. Zygmunt Vogel, nadworny rysownik króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, odegrał istotną rolę w kształtowaniu krajowej tradycji akwarelowej. Tworzył serie widoków miast, ruin, zamków i zabytków architektury, które nie tylko miały walor artystyczny, ale również edukacyjny i dokumentacyjny. Jego prace łączyły precyzyjne ujęcie detalu z wrażeniowością typową dla techniki akwarelowej, pozwalającą oddać atmosferę danego miejsca i czasu.
Warto dodać, że w XVIII wieku akwarela była coraz chętniej wykorzystywana również w kartografii, botanice i geologii. Jej lekkość, mobilność i łatwość w operowaniu barwą sprawiały, że była idealnym narzędziem dla podróżników, naukowców i eksploratorów, którzy używali jej do ilustrowania swoich badań terenowych.
XVII i XVIII wiek to czas, w którym akwarela stopniowo ewoluowała z techniki pomocniczej w niezależne medium artystyczne. Artyści zaczęli dostrzegać jej potencjał w oddawaniu emocji, światła i atmosfery. W Holandii ukazywała codzienne życie, w Anglii stała się fundamentem narodowej szkoły pejzażowej, a w Polsce przybrała formę dokumentu artystycznego o wysokiej wartości kulturowej. Te zmiany utorowały drogę do rozkwitu akwareli w XIX wieku, gdy technika ta osiągnęła szczyt swojej popularności.
XIX wiek: era romantyzmu i ekspresji
XIX wiek był złotym okresem dla akwareli – technika ta, wcześniej traktowana często jako pomocnicza, zyskała status pełnoprawnego środka artystycznej ekspresji. Artyści wykorzystywali jej możliwości nie tylko w pejzażu, ale też w portrecie, scenach rodzajowych i symbolicznych. Szczególnie silny rozwój akwareli przypadł na epokę romantyzmu i realizmu, kiedy zaczęto poszukiwać środków wyrazu oddających ulotność chwil, nastrojowość i indywidualne przeżycia.
Romantyzm i rewolucja Turnera
W XIX-wiecznej Wielkiej Brytanii Joseph Mallord William Turner (1775–1851) stał się kluczową postacią w rozwoju techniki akwarelowej, przekształcając ją z narzędzia do szybkich szkiców w środek do wyrażania głębokich emocji i filozoficznych refleksji. Turner był pionierem malarstwa pejzażowego, który za pomocą akwareli osiągał efekty świetlne i atmosferyczne nieosiągalne wcześniej żadną inną techniką.
Jego innowacyjna metoda opierała się na wielowarstwowym nakładaniu transparentnych barw, co pozwalało mu oddać zjawiska takie jak mgła, para, światło słoneczne, deszcz, burza czy zachód słońca. Turner nie odwzorowywał dosłownie rzeczywistości – jego celem było oddanie wrażeń i emocji, jakie wywołuje natura. W dziełach takich jak „Burza śnieżna: Hannibal przekraczający Alpy” (1812), potęga natury przytłacza człowieka, a akwarela staje się narzędziem ukazującym chaos i majestat żywiołów. Z kolei w obrazie „Deszcz, para i szybkość – Wielka Kolej Zachodnia” (1844), Turner ukazuje nowoczesność poprzez rozmyty obraz pociągu pędzącego przez krajobraz – to niemal abstrakcyjna wizja, pełna energii i ruchu, gdzie światło i kolor dominują nad formą.
Turner posługiwał się akwarelą z niezwykłą biegłością – rozmywał kontury, eksperymentował z fakturami, czasem nawet pracował na wilgotnym papierze, by uzyskać efekty przejrzystości i ruchu. W jego rękach akwarela stała się medium pełnym ekspresji – łączącym zmysłowe piękno i duchowy wymiar natury. Postrzegał świat w kategoriach światła, koloru i ulotności – i to właśnie akwarela, bardziej niż olej, pozwalała mu oddać tę efemeryczną jakość rzeczywistości.
Twórczość Turnera miała ogromny wpływ na impresjonistów i modernistów, którzy podziwiali jego śmiałe podejście do koloru, światła i formy. Choć sam był związany z Royal Academy i klasycznym pejzażem, jego akwarele otworzyły drogę ku nowoczesnemu widzeniu świata – widzeniu nie przez pryzmat formy, lecz przez światło, emocję i ulotność chwili.
Realizm i amerykańska szkoła akwareli
W Stanach Zjednoczonych Winslow Homer (1836–1910) stał się jednym z najwybitniejszych akwarelistów XIX wieku, który wyniósł tę technikę do rangi pełnoprawnego środka artystycznego. Początkowo znany jako ilustrator, z czasem zaczął wykorzystywać akwarelę do malowania scen rodzajowych, krajobrazów i obrazów życia codziennego, zwłaszcza z nadmorskich miejscowości Nowej Anglii i Karaibów.
Homer stosował akwarelę z wyjątkową swobodą i pewnością – jego prace cechuje bezpośredniość i świeżość, dzięki którym uchwycone sceny wydają się niemal fotograficzne, ale zarazem pełne emocji. Obraz „Dziewczyna na plaży” (1875) ukazuje młodą kobietę zamyśloną w samotności, otoczoną przestrzenią morza i nieba – typowy dla Homera motyw ludzkiej obecności na tle potężnej natury. Natomiast w „Burzy nad Prouts Neck” (1890), malarz operuje dramatycznym światłem i ruchliwością fal, ukazując surową siłę oceanu.
W przeciwieństwie do wielu europejskich artystów, Homer nie traktował akwareli jako narzędzia przygotowawczego do malarstwa olejnego, lecz jako medium niezależne, zdolne przekazać zarówno intymność, jak i epickość. Malował szybko i bez poprawek, często w plenerze, co dawało jego dziełom naturalność i spontaniczność. Akwarela pozwalała mu oddać ulotność chwil, zmienność światła, ciepło słońca czy wilgoć morskiego powietrza – wszystko to, co trudno uchwycić innymi technikami.
Twórczość Homera miała ogromny wpływ na rozwój akwareli w Ameryce. Zainspirował całe pokolenia artystów i przyczynił się do tego, że akwarela zaczęła być postrzegana nie tylko jako technika pomocnicza, ale jako pełnoprawna forma wyrazu artystycznego, zdolna do przekazywania zarówno realistycznych scen, jak i głębokich emocji.
Francja i impresjonizm
W XIX-wiecznej Francji akwarela została przyjęta z entuzjazmem przez impresjonistów, którzy cenili jej lekkość, szybkość i zdolność do uchwycenia ulotnych wrażeń. Artyści tacy jak Eugène Boudin, uważany za jednego z prekursorów impresjonizmu, wykorzystywali akwarelę do malowania morskich pejzaży i scen plażowych. Jego prace cechują się spontanicznością i świeżością – cechami, które idealnie odpowiadały ideom nowego nurtu. Boudin, znany ze swoich przedstawień nieba i gry światła na wodzie, traktował akwarelę jako równorzędne medium, a nie tylko technikę szkicową.
Berthe Morisot, jedna z nielicznych kobiet w kręgu impresjonistów, również chętnie sięgała po akwarelę, tworząc delikatne portrety i sceny rodzajowe. Jej akwarele charakteryzują się subtelnością i poetyckością – lekkie plamy koloru, rozproszone kontury i przejrzystość warstw podkreślają intymny charakter przedstawień. Malując dzieci, kobiety czy sceny z ogrodu, Morisot wykorzystywała akwarelę do oddania atmosfery prywatności i chwilowego nastroju.
Także Claude Monet używał akwareli jako narzędzia do szybkiego uchwycenia zmieniających się warunków oświetlenia, szczególnie podczas pracy en plein air. Choć większość jego znanych dzieł powstała w technice olejnej, jego szkice i studia akwarelowe pokazują fascynację światłem, kolorem i odbiciami w wodzie.
Dla impresjonistów kluczowe było wrażenie chwili – impresja – a akwarela idealnie nadawała się do zapisu tego, co zmienne, efemeryczne i osobiste. Transparentność barw, szybki czas schnięcia i możliwość pracy w plenerze uczyniły z niej idealne medium do oddania pulsującego rytmu życia, odblasków na falach, ruchu wiatru w koronach drzew i światła przefiltrowanego przez chmury.
Akwarela w Polsce XIX wieku – między historią a liryzmem
W XIX wieku akwarela w Polsce rozwijała się w wyjątkowo bogatym kontekście kulturowym. W epoce zaborów, gdy Polska nie istniała na mapie politycznej, sztuka – w tym malarstwo – stała się ważnym narzędziem budowania tożsamości narodowej. Akwarela, dzięki swojej mobilności, lekkości i szybkiemu sposobowi pracy, idealnie odpowiadała na potrzeby artystów dokumentujących krajobrazy, zabytki, sceny historyczne i rodzajowe.
Na czoło wysuwa się postać Juliusza Kossaka (1824–1899), który zasłynął jako mistrz akwareli batalistycznej i historycznej. Jego obrazy, takie jak „Bitwa pod Grunwaldem” (wersja akwarelowa, nie mylić z monumentalnym dziełem Matejki), przedstawiają sceny walk, szarż kawalerii, turniejów i wydarzeń z historii Rzeczypospolitej. Kossak operował akwarelą z niezwykłą sprawnością – potrafił uchwycić ruch galopujących koni, dynamikę tłumu, refleksy światła na zbrojach i emocje twarzy wojowników. Jego styl łączył dokumentacyjną precyzję z malarską ekspresją, a akwarela umożliwiała mu szybkie reagowanie na motywy i nastroje.
Wojciech Kossak (1856–1942), syn Juliusza, kontynuował tę tradycję, ale poszerzył repertuar tematów. Oprócz scen historycznych tworzył portrety, sceny rodzajowe, a także przedstawienia żołnierzy, dworu i życia codziennego. W jego twórczości widoczna jest dbałość o detal, subtelność modelunku i głęboka znajomość psychologii postaci. Akwarela pozwalała mu na miękkie przejścia tonalne, światłocień i efektowną grę barw, szczególnie widoczną w przedstawieniach mundurów, tkanin czy twarzy.
Obu Kossakom akwarela służyła nie tylko jako technika ilustracyjna, ale jako pełnoprawne medium malarskie. Dzięki niej ich dzieła zyskały lekkość, szybkość realizacji i bezpośredni kontakt z tematem, co pozwalało uchwycić nie tylko kształty, ale i emocje chwili – patos bitwy, melancholię krajobrazu czy godność portretowanej postaci.
Poza rodziną Kossaków, akwarela była chętnie wykorzystywana przez wielu polskich artystów do ilustrowania architektury, miejskich pejzaży i przyrody, co miało również charakter dokumentacyjny i patriotyczny. W epoce romantyzmu i pozytywizmu polska akwarela stała się ważnym elementem kultury wizualnej – łącząc sztukę z pamięcią, tożsamością i emocjonalnym przekazem.
Akwarela na przełomie XIX i XX wieku – między tradycją a nowoczesnością
Przełom XIX i XX wieku był okresem ogromnych przemian artystycznych – czasem poszukiwań nowych form wyrazu, indywidualizmu, a jednocześnie fascynacji przyrodą, duchowością i sztuką użytkową. Akwarela, z uwagi na swoją lekkość, szybkość użycia i możliwości wyrażania nastroju, znakomicie wpisywała się w ten czas. Była zarówno medium samodzielnym, jak i narzędziem szkicowym, wykorzystywanym w projektach malarskich, teatralnych, dekoracyjnych i architektonicznych.
Europa: Nastrojowość, symbol i dekoracja
W Europie technika akwareli była coraz bardziej ceniona przez artystów związanych z impresjonizmem, symbolizmem i secesją.
Francja
We Francji, poza impresjonistami, takimi jak Eugène Boudin, Berthe Morisot, czy nawet Claude Monet, którzy korzystali z akwareli jako narzędzia szybkich studiów pejzażowych i świetlnych, technika ta zyskała uznanie także wśród artystów związanych z symbolizmem i późniejszą secesją.
Akwarela służyła do ilustrowania stanów wewnętrznych, marzeń sennych, wizji duchowych i emocjonalnych krajobrazów duszy. Często pojawiały się w niej delikatne przejścia tonalne, rozmycia i mgły, które w pełni odpowiadały estetyce fin de siècle. Artystom zależało nie tyle na odwzorowaniu rzeczywistości, co na jej przefiltrowaniu przez subiektywne doznania.
Wyjątkowym przykładem może być twórczość Odilona Redona, który – choć znany głównie z rysunków i litografii – tworzył także niezwykle subtelne akwarele o charakterze wizjonerskim, nasycone tajemniczością i symboliką. U Redona kolor stawał się nośnikiem duchowości i nieświadomych treści, a akwarela – środkiem do ich subtelnego ukazania.
W tym okresie technika ta była też chętnie wykorzystywana przez ilustratorów książkowych i projektantów dekoracji, zwłaszcza w kręgu art nouveau, gdzie liczyła się lekkość formy, finezja i płynność linii. Akwarela, jako medium szybkie i elastyczne, idealnie współgrała z nowym językiem wizualnym epoki – zmysłowym, organicznym i pełnym rytmicznych ornamentów.
Austria i Czechy
Na przełomie XIX i XX wieku, w centrach sztuki takich jak Wiedeń i Praga, akwarela nabrała nowego wymiaru – stała się medium o wyraźnej funkcji dekoracyjnej, ale też emocjonalnej i estetycznej, idealnie wpisując się w ducha secesji.
W Wiedniu, Gustav Klimt wykorzystywał akwarelę przede wszystkim w szkicach i studiach figuratywnych – zwłaszcza kobiecych aktach. Technika ta pozwalała mu oddać delikatność skóry, miękkość linii oraz zmysłową aurę postaci, które miały niemal metafizyczny charakter. Jego akwarele, choć często stanowiły zapowiedź bardziej złożonych kompozycji malarskich, były też samodzielnymi dziełami – pełnymi subtelności, ornamentu i osobistej ekspresji.
W Pradze i w szerszym kręgu sztuki czeskiej, Alfons Mucha wykorzystywał akwarelę jako jeden z elementów swoich złożonych kompozycji – obok tuszu, gwaszu i ołówka. W projektach plakatów, biżuterii, witraży i tkanin akwarela służyła do budowania nastroju, łagodnej kolorystyki i efektu świetlistości. Charakterystyczne dla jego stylu były pastelowe barwy, falujące linie i motywy roślinne, które symbolizowały naturalny rytm życia i kobiecości.
Akwarela w secesji była więc nie tylko środkiem wyrazu – stała się częścią estetyki epoki, wyrażając pragnienie harmonii, piękna i powrotu do natury. Artystyczna wolność, jaką dawała ta technika, idealnie współgrała z ideą sztuki totalnej, łączącej malarstwo, grafikę, rzemiosło i projektowanie użytkowe.
Niemcy
W Niemczech przełomu XIX i XX wieku akwarela stała się niezwykle istotnym medium w rękach artystów poszukujących nowych środków wyrazu – od subtelnych symbolistycznych wizji po gwałtowną ekspresję emocji. Technika ta była ceniona za spontaniczność, lekkość i bezpośredni charakter, co czyniło ją idealnym narzędziem zarówno dla twórców nastrojowych pejzaży, jak i awangardowych buntowników.
W nurcie symbolizmu, akwarela służyła do przedstawiania intymnych wizji, mistycznych pejzaży i refleksyjnych kompozycji. Artyści tacy jak Franz von Stuck korzystali z niej do tworzenia prac o metaforycznym ładunku, gdzie delikatność przejść tonalnych współgrała z alegorycznym przesłaniem.
Jednak to z początkiem XX wieku, wraz z narodzinami ekspresjonizmu, akwarela zyskała zupełnie nową tożsamość. Artyści skupieni wokół grup takich jak Die Brücke (Most) i później Der Blaue Reiter (Błękitny Jeździec) używali jej jako narzędzia błyskawicznego przekazu emocji. Dzięki szybkości i bezpośredniości tej techniki mogli improwizować, eksperymentować z formą i kolorem, odchodząc od realizmu na rzecz intuicyjnej ekspresji.
Ernst Ludwig Kirchner, czołowy przedstawiciel Die Brücke, używał akwareli do szkicowania miejskich scen i postaci o silnie zniekształconych proporcjach, co potęgowało napięcie i psychologiczny ładunek jego prac. Wassily Kandinsky, związany z Der Blaue Reiter, traktował akwarelę jako pole do eksperymentów abstrakcyjnych – barwne plamy, linie i formy służyły mu do badania relacji między kolorem a emocją, a także między sztuką a duchowością.
W ten sposób w Niemczech akwarela przeszła drogę od nastrojowego pejzażu do awangardowej formy ekspresji, stając się integralnym elementem poszukiwań nowoczesnych środków malarskich.
Adolf Hitler – mroczna droga wzgardzonego akwarelisty
Na przełomie XIX i XX wieku niemiecka scena artystyczna przeżywała intensywny okres poszukiwań i przemian, a akwarela – dotąd traktowana jako technika pomocnicza – zyskała status samodzielnego i pełnoprawnego środka wyrazu. Jej lekkość, szybkość i intymność sprawiły, że sięgnęli po nią zarówno symboliści snujący metaforyczne wizje, jak i ekspresjoniści oddający gwałtowność wewnętrznych przeżyć. Wśród tysięcy aspirujących twórców, którzy próbowali odnaleźć swoje miejsce w tym burzliwym pejzażu, znalazł się także młody Adolf Hitler – przyszły dyktator, który początkowo widział swoją przyszłość nie w polityce, lecz w sztuce.
Na długo przed zdobyciem władzy i wybuchem II wojny światowej, Hitler podejmował próby kariery artystycznej, tworząc setki akwareli o tematyce architektonicznej. W latach młodości, szczególnie przed I wojną światową, tworzył liczne akwarele, głównie przedstawienia architektury i miejskich pejzaży Wiednia oraz Monachium. Jego ulubionymi motywami były monumentalne budowle – kościoły, gmachy użyteczności publicznej, mosty – odwzorowane z dużą dbałością o detale. Przykładami takich prac są Stara Synagoga w Wiedniu, Ruiny zamku w Werfen, czy Wiedeński parlament. Większość z tych prac opierała się na kopiowaniu widokówek, co w późniejszych latach zarzucali mu krytycy.
Jego twórczość była zdecydowanie odmienna od tego, co w tym samym czasie tworzyli niemieccy ekspresjoniści. Artyści skupieni wokół grup takich jak Die Brücke i Der Blaue Reiter używali akwareli jako narzędzia błyskawicznego przekazu emocji. Ernst Ludwig Kirchner szkicował gwałtowne sceny miejskie i postaci o zniekształconych proporcjach, potęgując psychologiczne napięcie. Wassily Kandinsky traktował akwarelę jako pole abstrakcyjnych eksperymentów, badając związki między barwą a duchowością.
Tymczasem Hitler pozostał wierny chłodnemu, akademickiemu realizmowi. Jak zauważył historyk sztuki Frederick Spotts, „jego akwarele pozbawione były życia i wewnętrznego światła – były dokładne, ale martwe”. Inni krytycy podkreślają, że prace Hitlera nie zdradzały żadnej oryginalności ani głębszej wizji artystycznej – pełniły raczej funkcję użytkową, służąc utrzymaniu się przy życiu.
Brak sukcesu artystycznego miał również wymiar materialny. Młody Hitler żył w skrajnej biedzie, sprzedając swoje akwarele turystom i handlarzom ulicznym za niewielkie sumy. W 1907 i 1908 roku dwukrotnie nie dostał się do Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu – komisja odrzuciła jego prace, oceniając, że „brakuje im talentu do rysunku postaci”, co zaważyło na jego dalszych losach. Po latach sam wspominał, że był to punkt zwrotny w jego życiu.
Wraz z wybuchem I wojny światowej w 1914 roku porzucił malowanie i zaciągnął się do armii niemieckiej. Mimo że na froncie zdarzało mu się jeszcze rysować lub szkicować, jego artystyczna droga została ostatecznie zamknięta. Dla świata sztuki pozostał postacią marginalną – nie tyle artystą, co nieudanym kandydatem do świata sztuki, który wybrał zupełnie inną, tragiczną drogę.
Europa Wschodnia – między tradycją a modernizmem
W krajach Europy Wschodniej akwarela na przełomie XIX i XX wieku odgrywała podwójną rolę – z jednej strony była narzędziem dokumentacji dziedzictwa kulturowego, z drugiej stawała się polem dla nowych poszukiwań artystycznych. Artyści łączyli zainteresowanie lokalnym folklorem, krajobrazem i duchowością z wpływami modernistycznymi i secesyjnymi.
W Rosji, akwarela była ceniona w kręgach realistów skupionych wokół grupy Pieriedwiżników (Wędrowcy), jak Iwan Szyszkin czy Wasilij Polenow, którzy wykorzystywali ją do tworzenia nastrojowych pejzaży i scen rodzajowych. Ich prace często ukazywały piękno przyrody rosyjskiej – lasy, rzeki, wsie – oddane z precyzją i liryzmem. Jednocześnie akwarela była używana jako szkicowe medium przez artystów związanych z rodzącą się awangardą, jak Michaił Wrubel, który łączył ją z grafiką i elementami symbolizmu.
W Czechach i na Słowacji, zwłaszcza w kręgu praskiej secesji, akwarela była wykorzystywana nie tylko w malarstwie, ale też w projektach użytkowych – ilustracjach książkowych, projektach ceramiki, tkanin i architektury wnętrz. Alfons Mucha, choć działał głównie we Francji, pochodził z Moraw i jego styl inspirował wielu artystów w regionie.
Na Węgrzech akwarela służyła zarówno sztuce dekoracyjnej, jak i akademickiej. Károly Lotz, malarz scen historycznych i alegorycznych, stosował akwarelę do opracowywania fresków i obrazów monumentalnych. Z kolei artyści młodowęgierscy, jak József Rippl-Rónai, zaczęli łączyć akwarelę z pastelami i technikami graficznymi, tworząc barwne, płaskie kompozycje inspirowane sztuką japońską i secesją.
W Rumunii, Nicolae Grigorescu wykorzystywał akwarelę do szybkich studiów pejzażowych i portretowych, czerpiąc z impresjonistycznej lekkości. Jego prace łączyły lokalny koloryt z nowoczesnym podejściem do światła i kompozycji.
W całym regionie Europa Wschodnia pozostawała zatem miejscem intensywnych przemian – akwarela towarzyszyła zarówno artystom wiernym tradycji, jak i tym, którzy otwierali się na nowe style i wpływy z Zachodu, adaptując je do lokalnych kontekstów kulturowych i tożsamościowych.
Kraje skandynawskie
Akwarela w krajach skandynawskich na przełomie XIX i XX wieku zyskała popularność jako medium wyrażające zarówno piękno przyrody, jak i dynamiczne zmiany społeczne. Skandynawscy artyści często sięgali po akwarelę, aby uchwycić unikalny charakter krajobrazów, światła północy i zmieniające się pory roku. Ponadto, w tej części Europy, akwarela była także narzędziem wyrazistym w kontekście symbolizmu i realizmu.
Szwecja
W Szwecji akwarela miała szczególne miejsce w sztuce realistycznej i krajobrazowej. Szwedzcy artyści, tacy jak Anders Zorn (1860–1920), znany przede wszystkim ze swoich portretów i aktów, używali akwareli do tworzenia zmysłowych, pełnych światła obrazów. Zorn wykorzystywał technikę akwareli do malowania w plenerze, uzyskując subtelną, niemal fotograficzną dokładność w oddaniu detali, zwłaszcza w portretach i pejzażach.
Pod wpływem realizmu oraz ekspresyjnego symbolizmu, akwarela była także wykorzystywana w ilustracjach książkowych, zwłaszcza przez artystów takich jak Carl Larsson (1853–1919), który tworzył subtelne przedstawienia życia codziennego, wnętrz, portretów i scenerii rodzajowych. Jego prace zyskały uznanie za wyrafinowaną harmonię światła i koloru, idealnie oddającą skandynawską atmosferę.
Norwegia
Norwegia stała się jednym z kluczowych miejsc, w których akwarela była wykorzystywana w przedstawianiu dramatycznych krajobrazów. Najbardziej znanym przedstawicielem tego trendu jest Frits Thaulow (1847–1906), który używał akwareli do ukazania potęgi norweskiej przyrody, zwłaszcza rzek, gór i fiordów. Jego akwarele charakteryzowały się silnym kontrastem między ciepłymi a zimnymi odcieniami, tworząc niezwykle wyraziste i dynamiczne kompozycje.
Ponadto Edvard Munch, choć przede wszystkim znany z malarstwa olejnego, tworzył także akwarelowe szkice, które przygotowywały go do większych, bardziej emocjonalnych dzieł, takich jak "Krzyk" czy "Madonna". Munch często używał akwareli do eksploracji tematów emocji, życia i śmierci.
Dania
W Danii akwarela była popularnym medium wśród artystów pejzażystów i ilustratorów. Duński artysta Peder Severin Krøyer (1851–1909), związany z grupą Skagen, stworzył szereg pejzaży i portretów, w których akwarela odgrywała kluczową rolę w uchwyceniu delikatnych zmian światła, atmosfery i naturalnej harmonii.
Vilhelm Hammershøi (1864–1916), choć głównie kojarzony z malarstwem olejnym, eksperymentował również z akwarelą, szczególnie w tworzeniu minimalistycznych wnętrz, które były pełne ciszy i subtelnych nastrojów. Jego akwarelowe prace pełne były oszczędności formy i kolorów, co dawało wrażenie chłodnej elegancji i skupienia.
Finlandia
W Finlandii akwarela była używana zarówno przez artystów realistycznych, jak i symbolistów, zwłaszcza w okresie przełomu XIX i XX wieku. Akseli Gallen-Kallela (1865–1931), jeden z najważniejszych fińskich artystów, wykorzystywał akwarelę do przedstawiania legend fińskich, zwłaszcza w związku z epickim poematem narodowym "Kalevala". Jego akwarele pełne były emocjonalnego napięcia, często ukazując tajemniczą i mroczną naturę fińskiego krajobrazu.
Również Helene Schjerfbeck (1862–1946) eksperymentowała z akwarelą, szczególnie w swoich portretach, które łączyły nowoczesne podejście do formy z tradycjami fińskiego malarstwa.
Akwarela w Skandynawii – Wspólne cechy
W całym regionie Skandynawii, akwarela była ceniona za jej zdolność do uchwycenia zmieniających się warunków atmosferycznych i nastrojów. Artyści często wykorzystywali tę technikę do malowania krajobrazów, przyrody, światła północy, a także do portretów i scen codziennych. Akwarela dawała im narzędzie do uchwycenia delikatnych przejść tonalnych, oddania subtelności światła i cieni oraz uzyskania przezroczystości, które były istotne w malowaniu w skandynawskich warunkach świetlnych – krótkoletnich dni w zimie oraz intensywnego światła latem.
Wszystko to sprawiało, że akwarela była idealnym medium do przedstawiania specyficznej atmosfery skandynawskiej przyrody i społeczeństwa, co czyniło ją popularnym wyborem wśród artystów tej części Europy.
Akwarela w epoce Młodej Polski i secesji – duchowość, dekoracyjność, indywidualizm
Na przełomie XIX i XX wieku, w epoce Młodej Polski, sztuka stała się narzędziem wyrażania indywidualnych przeżyć, stanów emocjonalnych i duchowego niepokoju. W tym czasie akwarela odgrywała ważną rolę jako medium lekkie, nastrojowe i niezwykle elastyczne – idealnie oddające klimat epoki. W nurcie secesji, dążącym do zespolenia sztuki użytkowej z malarstwem, akwarela wpisywała się w dekoracyjność i linearyzm stylu, ułatwiając tworzenie finezyjnych kompozycji, bogatych w ornament i symbol.
W Polsce szczególne miejsce zajmują twórcy tacy jak:
Stanisław Wyspiański (1869–1907)
Wyspiański był artystą totalnym – malarzem, poetą, dramatopisarzem i projektantem. Jego akwarelowe portrety dzieci, np. "Śpiący Staś", to przykłady niezwykłej wrażliwości i delikatności. Operował miękką linią, światłem i kolorem w sposób, który pozwalał uchwycić psychologiczny klimat portretu. Akwarela pozwalała mu tworzyć z dużą szybkością i lekkością, a zarazem z emocjonalnym ładunkiem.
Wyspiański używał też akwareli do projektów witraży, polichromii i dekoracji ściennych – m.in. dla kościoła franciszkanów w Krakowie – gdzie akwarela stawała się szkicem, ale i pełnoprawnym dziełem.
Józef Mehoffer (1869–1946)
Bliski współpracownik Wyspiańskiego, także związany z ruchem secesji. Jego akwarelowe projekty witraży i tkanin cechuje dekoracyjność, fantazyjność i subtelne użycie koloru. Mehoffer wprowadzał do akwareli motywy baśniowe, roślinne i symboliczne, a jego styl odznaczał się harmonią i ornamentyką.
Akwarela Młodej Polski łączyła w sobie:
• subtelność formy z intensywnością emocji,
• dekoracyjność secesji z symbolizmem i psychologicznym portretem duszy,
• a także intymność z monumentalnością wizji (np. w projektach sakralnych).
XIX wiek to okres, w którym akwarela zdobyła niezależność i prestiż. W rękach artystów takich jak Turner, Homer, Kossakowie czy impresjoniści, technika ta przestała być jedynie narzędziem pomocniczym, stając się sposobem na oddanie złożonych emocji, zmienności przyrody i ulotności życia. Akwarela pozwalała na malowanie "tu i teraz", a jej rozwój w tym okresie przygotował grunt pod różnorodne eksperymenty XX wieku – od symbolizmu, przez ekspresjonizm, po modernizm.
CIĄG DALSZY W CZĘŚCI 3
********
LEKTURA OKAZAŁA SIĘ INTERESUJĄCA? DOCENIASZ POSZUKIWANIA OBRAZÓW I OPRACOWANIE? POSTAW KAWĘ !!
